16

јун

Instrumenti Orfovog Instrumentarija

Autor: Prof. dr Slavica Stefanović, Univerzitet umetnosti u Beogradu, Fakultet muzičke umetnosti, Katedra za solfeđo i muzičku pedagogiju

Karl Orf (1895-1982) je nemački kompozitor i muzički pedagog 8slika 1). Njegovo najpoznatije delo je Trilogija scenskih kantata Trijumfi: Karmina Burana, Katuli Karmina i Trijumf Afrodite. Orf je veoma značajn kompozitor 20. veka, a u svetu je prepoznatljiv po svom specifičnom pedagoškim radu. Karl Orf je studirao muziku u nemačkom gradu Minhenu, gde je i rođen, a školovanje je završio posle prvog svetskog rata u klasi kompozitora H. Kaminskog. Delovao je kao kompozitor i dirigent u mnogim nemačkim gradovima, a od 1919. godine i posvetio se muzičkoj pedagogiji. Između 1950 i 1954. god. uz pomoć asistentice Gunilde Keetman/Gunilde Ketman on prikuplja materijal za Orff Schulwerk/Orfov školski rad to jest tada nastaje metoda Karla Orfa koja akcenat učenja muzike stavlja na ritam i improvizaciju te objedinjijuje govor, fizički pokret, ples, pevanje, sviranje i sve to podjednako kruniše kroz muzičko stvaralaštvo i kreativnost nastavnika i učenika. Od 1963. godine, metoda Karla Orfa se izučava u čuvenom visoko obrazovom centru Mocarteum u Salzburgu u Austriji.

Karl Orf

Orfov instrumentarijum (slika 2) je grupa instrumenta nazvana po svom tvorcu nemačkom kompozitoru i pedagogu Karlu Orfu (1895-1982). Ovi instrumenti su pogadni za sve uzraste dece, zatim hendikeperine i ljude starijeg uzrasta, koji nisu muzički obrazovani, a koriste ih i profesionalni muzičari. Orfova metoda učenja je specifična i podrazumeva izvođenje muzike po sluhu, što ohrabruje polaznike svih uzrasta na pevanje i sviranje bez obzira na muzičko obrazovanje. Orfov instrumentarij obuhvata udaračke instrumente sa neodređenom i određenom visinom zvuka. Karl Orf je u svojoj metodi razvio sviranje na ritmičkim i melodijskim instrumentima jednostavne građe i skromnih tehničko-izvođačkih mogućnosti. Zbog takvih karakteristika Orfov instrumentarij je uvršten u srpski aktuelni Nastavni plan i program za predmet Muzička kultura u osnovnoj školi. U svojoj knjizi Musik fur Kinder/Muzika za decu, Orf ističe da je instrument za decu u početku igračka koja budi njihovo interesovanje za aktivno bavljenje muzikom.

Orfov instrumentarijum

UDARAČKI INSTRUMENTI SA NEODREĐENOM VISINOM ZVUKA

Marakas (slika 3) je ritmički instrument napravljen od drveta, a u novije vreme se izrađuje i od raznobojne plastike. Na dršci se nalazi mali, ovalni rezonator koji je ispunjen pirinčom ili nekim drugim zrnastim materijijalom. Koristi se u paru (u svakoj ruci po jedan), a trešenjem instrumenta napred-nazad dobija se karakterističan šuškav zvuk čija glasnost zavisi od veličine instrumenta i korišćenog zrnastog materijala. Postizanje dinamičkih efekata (jačina zvuka) na ovom instrumentu je skromno, ali snažnijim pokretima ruke može se dobiti glasniji zvuk. Marakas je karakterističan za muziku jednog dela Južne Amerike (Brazil) poznatu kao latino muzika, koristi se još u džez i popularnoj muzici. Po uzoru na ovaj instrument nastao je veliki broj varijanti koje se nazivaju zvečkama i one su ustaljeni deo Orfovog instrumentarijuma.

Marakas

Štapići (slika 4) se prave od oblog i punog drveta ili plastike. Dužine su oko 20 centimetra i koristi se u paru. Zvuk se dobija udaranjem jednog štapića o drugi po gornjem delu njihove površine. Štapići mogu imati prodoran ton, naročito kada ih ima više i zbog tog svojstva su dobri za ritmičku pratnju dečjih i drugih pesama i instrumentalne i druge aranžmane orfovog instrumentarija.

Štapići

Daire (slika 5) imaju okrugli drveni obruč u koga su ugrađeni metalni tanjirići, a preko njega je razapeta opna od životinjske kože. Ton se može proizvesti na više načina: udaranjem daira o dlan slobodne ruke, trešenjem instrumenta odgovarajućim pokretima ruke u kojoj se drži ili udaranjem prstima (palac) po koži. Daire proizvode topao zvuk koji se dobro čuje i koriste se u svim vrstama muzike, a najviše u narodnoj.

Daire

Tamburin (slika 6) je sličan dairama, ali nema razapetu kožu. Tehnika sviranja je slična kao kod daira. Tamburin se takođe može postaviti na neku podlogu ili na kolena svirača koji sedi i tada se udaranjem prstima po obruču dobija rezak zvuk. U praksi ga srećemo u svim vrstama muzike.

Tamburin

Kastanjete (slika 7) su narodni instrument iz Španije. Njihova građa je jednostavna i predtsavljaju dva mala izdubljena tanjira (slično čineli) koji se drže u ruci. Kastanjete se izrađuju od izdubljenog drveta koje je sa unutrašnje strane okruglog oblika, a sa spoljašnje ima izgled školjke prečnika od 5 do 8 santimetara. Prave se na dva načina i oba zahtevaju posebni tehniku sviranja. Prvi način je da se drže u šaci, tada se vezuju vrpcom oko palčeva, a zvuk se dobija tako što se instrument osloni na dlan, dok ostala četiri slobodna prsta pokreću gornji deo kastanjeta i izazivaju udarac o donji tanjirić.

Kastanjete

Drugi način je izrada kastanjeta sa drškom (slika 8) i one se drže u ruci na kojoj su levo i desno labavo postavljeni drveni tanjirići (slika 9). Zvuk se u ovoj varijanti instrumenta dobija trešenjem i pri tom zamahu tanjirići udaraju o fiksiranu dršku. Kastanjete se prvenstveno koriste u španskoj narodnoj muzici uz koju se izvodi poznati ples Flamenko. Kastanjete se danas mogu čuti u svim vrstama muzike.

Kastanjete sa drškom

Činela (slika 9) je udarački instrument sa neodređenom visinom zvuka, a izrađuju se od legure raznih metala (najčešće od bronze). Ovaj instrument ima izgled tanjira ili tasa kroz koji je na sredini provučena koža radi lakšeg držanja u ruci, a koristi se u paru. Zvuk se dobija udaranjem jednog tasa o drugi i pogodan je za postizanje dinamike forte i fortisimo efekata. Zbog svog glasnog i prodornog zvuka, činela se najviše primenjuje u simfonijskom, kao i u duvačkim orkestrima. Varijanta ovog instrumenta je činela na postolju kod koje se zvuk dobija pritiskom stopala na kožnu pedalu i koristi se u sklopu seta džez i rok bubnjeva.

Činele

Triangl (slika 10) je idiofoni ritmički instrument sa neodređenom visinom zvuka. Izrađuje se od čelične šipke koja je savijena u obliku ravnostranog trougla. Trijangl se izrađuje u različitim veličinama, ali nikada preko 35 santimetra u prečniku i 1 santimetar širine cevi. Slobodno i elastično treperenje šipke postignuto je jednim otvorenim uglom. Trijangl se drži obešen uzicom u gornjem uglu, a zvuk se dobija udaranjem čeličnog štapića (prečnika 3-4 milimetara) o šipku. Zvuk je neodređene visine, ali dosta visik i prodoran zbog svoje svetle i metalne boje. Poseban efekat postiže se izvođenjem tremola to jest niza uzastopnih brzih udara u jednom uglu instrumenta. Njegova uloga u orkestru je mala, jer se uključuje povremeno kao koloristička dopuna orkestarskom zvuku. Koristi se u mnogim vrstama muzike.

Triangl

Praporci (slika 11) su građeni od metalnih loptica u čijoj se unutrašnjosti nalazi po jedna metalna kuglica kojoj je omogućeno da se slobodno kreće u unutrašnjosti svake loptice. Pojam praporci označava zvončić, što se često odnosi na predmete koji zvone te odatle potiče još jedan naziv za praporce, a to su zvončići. Zvončići su se nekada postavljali na čeze ili kočije (drvena kola) ili su ih ljudi stavljali ovcama oko vrata ili drugoj stoci da se ne izgube. Poznato je da Deda Mraz ima zvončiće na svojim kočijama i tako najavljuje svoj dolazak kada deci donesi poklone (poznata dečja pesma Zvončići, zvončići se peva uoči Božića i Nove godine). Radi lakšeg držanja, instrument praporci ili zvončići su pričvršćeni za dršku od drveta ili krug od kože. Zvuk se dobija kada se praporci tresu, jer tada kuglice udaraju u zidove metalne loptice i čuje se prijatan zveckav zvuk.

Praporci

Doboš ili mali bubanj (slika 13) je građen od jednog drvenog ili metalnog obruča prečnika oko 35 santimetara i visine između 10 i 30 santimetara koji je sa obe strane zatvoren kožom oli plastikom. Preko donje kože razapete su metalne žice, savijene u obliku tanke opruge koje se naslanjaju na kožu. Tokom sviranja metalne obruge vibriraju i tako proizvode tipičan rezak metalni zvuk. Napetost žica se reguliše zavrtnjima (kontrola trajanja zvuka, njegove boje, pa i visine tona) i polugom (žice se opuste i ne dodiruju kožu). Doboš ima pun zvuk koji može biti veoma prodoran, a proizvodi se na više načina: udarom na opnu prstima desne ruke (dobovanje), drvenim palicama (jedna ili dve) ili metalnim metlicama. Njegov zvuk je vrlo karakterističan snažan, oštar i kratak. U odnosu na udar po sredini ili po ivici doboša zvuk može biti tamnije ili svetlije boje. Doboš je pogodan za izvođenje raznih ritmičkih figura, a koristi se kao nezavistan instrument (u većim orkestrima) ili kao deo kompleta bubnjeva u popularnoj muzici. Zastupljen je u simfonijskom i vojnom orkestru, zatim u rok, pop i džez muzici.

Doboš

Veliki bubanj (slika 14) je zapravo veliki doboš i ima orijentalno poreklo. Građen je slično dobošu od obruča preko koga je sa obe strane razapeta koža. Ton se dobija udaranjem palice o membranu bubnja. Palice imaju kuglu na jednom kraju koja je obložena tehnikom valjanja životinjske dlake ili plutom i zovu se maljice. Zvuk se dobija udaranjem maljicom po zategnutoj koži ili malim maljicama za efekat tremola (brzo izvođenje kratkih tonova). U vojnom orkestru izvođač istovremeno udara u veliki bubanj desnom rukom i činelu (pričvršćenu na bubanj) levom rukom. Koristi se u simfonijskom i vojnom orkestru za naglašene pasaže (fanfare) i bučne efekte. U maršu se veliki bubanj drži remenom (verzija kajša) koji prelazi preko ramena izvođača. U manjim instrumentalnim sastavima upotreba velikog bubnja je veoma ograničena, ali ga viđamo u folkloru gde je u funkciji narodnih plesova južnih i istočnih delova naše zemlje, kao i drugih zemalja.

Veliki bubanj

UDARAČKI INSTRUMENTI SA ODREĐENOM VISINOM ZVUKA

Zvončići (na nemačkom glokenšpil) je udarački instrumenti sa određenom visinom zvuka i zbog toga ima veliki značaj u Orfovom instrumentarijumu (slika 15). Instrument je sastavljen od niza pravougaonih metalnih pločica različite dužine koje su postavljene na drveni okvir u jednom ili dva reda, što je uslovljeno različitom tonskom visinom pločica. Postoje dve varijante u pogledu načina udara o pločice: kod jedne se udar vrši palicama sa tvrdom glavicom od drveta a kod druge varijante je udar mehanizovan i vrši se pomoću klavijature, pa se i pločice i mehanizam nalaze na odgovarajućem sandučiću, čija se gornja strana takođe može otvoriti. Treba napomenuti da zvončići sa palicama ne isključuju delimično akordsko sviranje jer je moguće svirati sa dve palice u jednoj ruci. Tonski opseg zvončića je od ce1 do ce4 ili manje od to toga. Posmatran kao dečji instrument, u upotrebi su dijatonski zvončići (opseg Ce-dur lestvice), kao i njihova hromatska varijanta sa alterovanim tonovima (najčešće sa povišenim tonom ef/fis i sniženim tonom ha/be. Na taj način deca i početnici mogu da sviraju jednostavne pesme u Ge-dur i Ef-dur lestvici. Ovaj instrument je učenicima u školama opšteg obrazovanja i muzičkom zabavištu jedan od omiljenih, jer on svojim tehničko izvođačkim mogućnostima pruža jedinstven doživljaj veselog karaktera, blizak dečjem uzrastu.

Zvončići

Ksilofon (slika 16) spada u drvozvučne udaraljke sa određenom visinom zvuka. Sastoji se iz niza pločica koje su napravljene od palisandrovog, od javorog ili orahovog drveta. Drvene pločice su postavljene iznad drvenog rezonatora u vidu sandučića sa pregradama. Zvuk ksilofona je određene visine, a različita visina tona se dobija udarom drvene palice o pločicu (kraća pločica poroizvodi viši ton, a duža dublji ton). Izvođač u svakoj ruci drži po jednu ili dve palice sa kojima svira. Tonski opseg ksilofona varira, a najčešće obuhvata tonove u rasponu od tri oktave (ce1 do ce4). U Orfovom instrumenarijumu ksilofon ima manji broj pločica (jedna ili dve oktave) i veoma istaknutu ulogu, često jedinog melodijskog instrumenta. Neretko se u dečjem orkestru za sviranje na ksilofonu koriste palice sa gumenom glavom, pa je tada i zvučnost instrumengta izrazito umekšana. Smatra se da ksilofon ima najviši domet tehničko-izvođačkih mogućnosti u dečijem orkestru na mlađem školskom i naročito na predškolskom uzrastru, te srazmerno tome zahteva posvećenost učenika i dece u vežbanju.

Ksilofon

Blokflauta (slika 17) je duvački instrument i često ga srećemo u sastavu Orfovog instrumentarijuma. To je melodijski instrument i stoga mu je dodeljena solistička uloga u dečijem orkestru. Blok-flauta se izrađuje od drveta, a u školskim uslovima se koriste i one napravljene od specijalne plastike, koje takođe dobro zvuče. Cev instrumenta se sastoji iz dva dela, gornji deo sa usnikom, a donji je sa rupicama. Okretanjem ovih delova, instrument se štimuje i na taj način se postiže intonacija -kamerton . Blokflauta se svira obema rukama, oslanjajući se na palčeve. Palac leve ruke zatvara rupicu na pozadini instrumenta, a palac desne ruke služi samo za oslanjanje. Pritiskom prsta na rupicu skraćuje se ili produžava vazdušni stub u cevi instrumenta i tako se dobija viši ili niži ton. Blokflauta je svoju slavu doživela u muzičkim epohama renesanse i baroka, a koristi se i danas. Tokom osamnaestog veka je zamenjuje poprečna flauta, koja je bila pogodnija za tadšnji razvoj velikog orkestra. Poprečna flauta se razlikuje od blok flaute, te iako pripada grupi drvenih duvačkih instruenata pravi od srebra, stakla i drugih metala. Ova flauta ima veći broj rupica i klapni, te je tehnički i dinamički dominantniji i po zvuku prodorniji instrument u odnosu na blokflautu. Kada govorimo o blok flauti, u školskoj praksi se koriste sopran i tenor blokflaute (in-Ce), kao i alt i bas blokflaute (in- Ef). Pomenute blok flaute se razlikuju po dužini cevi i lako ih je prepoznati po specifičnoj boji i visini tona.

Blokflauta

Prstored ili grifovi (slika 18) na sopran blokflauti podrazumevaju pokrivanje svih prstiju desne (donje rupice) i leve (gornje rupice) ruke za ton ce1, a zatim se rupice otkrivaju, kao što je prikazano na slici 4. palac leve ruke prekriva jedinu rupicu pozadi, palac desne ruke samo pridržava instrument. Logično je da duži vazdušni stub daje dublji, a kraći viši ton. U svakom slučaju sviranje treba započeti sa višim tonovima zbog lakšeg prstometa (na primer tonom de2).

Grifovi

Melodika (slika 19) je duvački instrument sa klavijaturom, koji se tađe koristi u školskom orkestru. Ton se dobija uduvavanjem vazdugha u sistem instrumenta i pritiskom prstiju na određenu dirku desne ruke, dobija se ton (leva ruka služi za prdžavanje instrumenta). Prstomet je isti kao kod harmonike ili klavira. Razlikujemo četiri registarske varijante melodike: sopran, alt, tenor i bas.

Melodika

Usna harmonika (slika 20) je duvački ijstrument malih dimenzija, koji ima specifičan i prodoran ton. Tehnika sviranja na ovom instrumentu podrazumeva udisanje i izdisanje vazduha u telo instrumenta preko niza horizontalno postavljenih otvora na njegovoj gornjoj površini. Tehničko izvođačke mogućnosti usne harmonike su velike i podrazumevaju izvođenje melodije, harmonsku pratnju i efekat vibrata, koji mu daje specifičnu boju tona. Usna harmonika je izrazito solističi instrument, a izrađuju se u raznim registarskim varijantama: sopran, alt, tenor, bas.

Usna harmonika

Sintisajzer (slika 21) je elektronski instrument i zbog svojih tehničko – izvođačkih mogućnosti najviše privlači pažnju dece i (ne)muzičara početnika. Ovaj instrument vaspitači koriste u izvođenju usmerene muzičke aktivnosti, kao i učitelji, a primetno je da ga nastavnici u opštem obrazovanju često uvode u aranžman za dečiji orkestar. Sintisajzer ima elektronski generisan zvuk, te je na njemu je lakše svirati u odnosu na klavir, jer je dinamički otpor dirke manji (ili ga uopšte nema), te se učenici mogu fokusirati na mogućnosti u izboru semplovanog ritma i tempa, sviranje melodije, na izbor i odrđeivanje boje tona (mogućnosti su velike), improvizaciju i muzičko stvaralaštvo.

Sintisajzer